دندانپزشکی از نظر دانشمندان بزرگ ایران, که خود از افراد برجسته تأثیرگذار علم و دانش در زمان خود بودهاند به خودی خود میتواند جالب باشد که در ادامه به آن خواهیم پرداخت. ميراث به دست آمده از ايران باستان، قبل و بعد از اسلام يكي از غنیترین گنجینههای علم، فرهنگ، هنر و تمدن بشري بشمار میآید. در اين گنجينه گرانمایه و کم نظیر، بنا به گفته مورخين، دانش پزشكي و علوم وابسته به آن جايگاه ویژهای دارند.
با ما همراه باشید در کلینیک دندانپزشکی مدرن .
دندانپزشکی از نظر دانشمندان
اكنون به ارزيابي نظرات سه پزشك برجسته و افتخارآفرين ايران يعني رازي (313 -251 هـ.ق)، اهوازي (384 -318 هـ.ق) و ابنسینا (428 -370 هـ.ق) درباره برخي از موضوعات اساسي دندانپزشكي میپردازیم.
مواد و روشها:
جهت انجام مطالعه مروري حاضر، نخست متون متعددي از کتابهای طب قديم مورد بررسی قرار گرفتند. پس از ارزیابی و حذف نسخههایی كه مطالب آنها عمدتاً تكراري يا فاقد اعتبار لازم بود، سه نسخه اصيل و معتبر از سه نويسنده برجسته و پيشكسوت يعني الحاوي نوشته محمد بن زكرياي رازي، كامل الصناعه نوشته علي بن عباس اهوازي و قانون نوشته ابنسینا را كه به زبان علمي آن روزگار يعني زبان عربي نوشتهشده بودند، انتخاب شدند. براي درك مفاهيم صحيح و دقيق واژهها و اصطلاحات تخصصي، از فرهنگ لغات و واژهنامه های قديمي و جديد متعدد همچنين از برخي ترجمههای قابلقبول آن منابع استفاده شد. سپس نسبت به مقايسه تطبيقي مطالب به دستآمده با متون ودرسنامه های نوين دندانپزشكي اقدام گرديد.
1.كلياتي از اظهارات محمدبن زكرياي رازی درباره دندانپزشکی از نظر دانشمندان :
- براي معاينه بيماري كه از درد دندان شكايت دارد: وضعيت لثهها بايد ازنظر التهاب حاد يا مزمن، خونريزي، پوسيدگي دندانها، قرار گرفتن دندان در معرض سرما يا گرماي بیشازحد، خشكي شديد دهان به علت خشكي مزاج يا آسيب ديدن عصب دندان است، موردبررسی قرار گيرند. زيرا شایعترین علت پديد آمدن درد دندان، آسيب ديدن عصبي است كه به ريشه دندان میرسد.
- مهمترین عوامل زیانآور براي بهداشت دهان و دندان عبارتاند از: سوءهاضمه، استفراغهای مكرر، بازگشت غذا از معده بهسوی دهان (Reflux Esophageal) جويدن چيزهاي سخت مثل گردو يا بلوط يا مواد چسبناكي مانند برخي از صمغها (برخي آدامسها)، خوردن شیرینیهای حلوايي، غوره يا ترنج بسیارترش و يا میوههای یخزده بهویژه پس از مصرف چيزهاي بسيار گرم.
- نكاتي درباره فيزيولوژي و سلامت دهان و دندانها: دندانها همواره قابليت رشد دارند زيرا پس از افتادن یکدندان يا كشيدن آن، دندان جاي مانده میتواند در فضاي خالي، اندكي رشد كند. كاهش يا سوءتغذیه (Malnutrition)نيز میتواند باعث آسيب ديدن دندانها شود. نيروي حسي دندانها از ساير استخوانهای بدن آشكارتر است زيرا عصبي كه به دندان میرسد، از مغز سرچشمه میگیرد و نسبت به ديگر رشتههای عصبي، حساستر، نرمتر و انعطافپذیرتر است. تحليل رفتن دندانهای سالمندان، درمان اساسي ندارد و بهتر است براي جلوگيري از لق شدن يا افتادن دندان افراد پير، به مراقبتهای ويژه و تقويت لثههاي آنان پرداخت. براي تثبيت دنداني كه لق و متحرك شده، بايد رشته زنجير نازكي از طلا را بكار برد و ضمن درمان دارويي، آن دندان لق را به دندانهای مجاور تثبيت كرد (معادل گذاشتن براكت و عمل Spilnting) برخي از علل لق شدن دندانها عبارتاند از: پيري، ضربه، ترشحات آزاردهنده و آسیبرسان.
از زیاده روی در مسواك زدن دندانها خودداري كنيد، دندانها را همواره تميز نگه داشته، از باقی ماندن ذرات غذا در بين آنها جلوگيري كنيد، زیادهروی در پاك كردن شكاف بين دندانها باعث آسيب رسيدن به لثهها میگردد. از زیادهروی در مصرف شير، ماهي نمك، شیرینیها و چاشنیهای تند و تیز خودداري كنيد.
2. كلياتي از اظهارات علي بن عباس مجوس اهوازي درباره دندانپزشكي و بهداشت دهان و دندان
علي بن عباس اهوازي، طبيبي حاذق و والامقام بود كه در فاصله زماني بين رازي و ابنسینا زندگي میکرد مهمترین اظهارات وي در ارتباط با دندانپزشكي عبارتاند از:
- تشريح دندانها: آدمي داراي 32 دندان است و در هر يك از دو فك، 16 دندان جاي دارد. دندانهای پيشين، وظيفه تکهتکه كردن غذا را بر عهده داشته، لبههای تيز دارند و همچون چاقو، مواد غذائي را قطعهقطعه مینمایند. دندانهای نيش، تنه پهن و نوکتیزی دارند و براي قطعهقطعه كردن خوردنیهای سفتوسخت بكار میروند. برخي از نویسندگان، اين دندانها را دندانهای سگي مینامند زيرا شبيه دندانهای سگ هستند. اما دندانهای آسياب، سطح پهن و ناهمواری دارند و براي جويدن،نرم كردن و له كردن غذا بكار میروند. در اينجا بايد گفت كه هر يك از دندانها بهوسیله ريشه (يا ریشههای) خود، در فرو رفتگي مخصوصي از هر آرواره كه متناسب باریشه است، جاي گرفته، تثبیتشدهاند. تعداد ريشه دندانها باهم متفاوت است. برخي از دندانها 4 ريشه، برخي3 ريشه، برخي2 ريشه و برخي نيز تنها يك ریشهدارند. دندانهای پيشين و نيش، هركدام يك ریشهدارند. دندانهای آسياب مربوط به آرواره بالا، هركدام 3 ريشه و هركدام از آسیابهای انتهائي ممكن است داراي 4 ريشه باشند. درحالیکه دندانهای آسياب آرواره پائيني هركدام داراي 2 ريشه و هركدام از آسیابهای انتهایي ممكن است داراي 3 ريشه باشند.
- نكات مربوط به معاينه: براي ارزيابي وضعيت دندانهای بيمار، ببينيد كه آيا دندانهای پيشين، نيش يا آسیابها افتادهاند يا خير؟ افتادن دندانهای پيشين و نيش، از حرف زدن طبيعي جلوگيري خواهد كرد، درحالیکه افتادن دندانهای آسياب باعث پديد آمدن اختلال در جويدن غذا میگردد. البته اگر سقوط دندانها قبل از ظهور دندانهای دائمي باشد، مشكلي نخواهد بود و دندانهای دائمي، بهطور طبيعي ظاهر میشوند. اما اگر دندانهای دائمي سقوط كرده باشند، دندان جديدي رشد نخواهد كرد. به رنگ دندانها نيز بايد توجه كرد. اگر رنگ آنها به زردي يا سياهي درآمده باشد، چنانچه دندانها شيري باشند، اهميتي نداشته، پس از افتادن، دندانهای طبيعي رشد خواهند كرد. اما اگر دندانها دائمي باشند، اين وضعيت باعث بروز وضعيت ناخوشايندي خواهد شد. لثهها نيز بايد معاينه شوند. بايد ببينيد كه آيا لثهها دچار زخم، التهاب و خونريزي يا سستي هستند يا خير؟ به بوی دهان هم بايد توجه كرد. اگر دهان بيمار بدبو باشد، علت آن میتواند عفونت لثه، پوسيدگي دندان يا اختلالات دستگاه گوارش بهویژه معده باشد.
دندانپزشکی از نظر دانشمندان بزرگ ایران
3.كلياتي از اظهارات ابنسینا درباره دندانپزشكي و بهداشت دهان و دندان
ابنسینا در كتاب قانون، بخشهای مستقلي را به تشريح دهان، زبان، حس چشایی، بهداشت و بیماریهای دندانها، بیماریهای لبها و لثهها و موارد متفرقه مرتبط با آنها اختصاص داده است. چند نمونه از اظهارات وي عبارتاند از:
- در ارتباط با بهداشت دندانها: از زیادهروی در مصرف شير، ماهي نمك سود، حلواها و میوههایی همچون انجير خودداري كنيد. اشياء سفتوسخت را با دندانها نشكنيد. غذاهاي بسيار سرد و گرم را بلافاصله بعد از هم، مصرف نكنيد. از زیادهروی در مسواك زدن دندانها و خلال كردن ميان دندانها بهگونهای كه به لثهها آسيب برسد، خودداري كرده، از ايجاد استفراغهای مكرر پرهيز نمایید
- برخي از علل درد دندان: آسيب رسيدن به بافت دندان يا عصبي كه به ريشه دندان میرسد، آسيب ديدن لثهها كه ممكن است بهصورت التهاب، عفونت يا سست شدن باشد، بیماریهای معده، بیماریهای عمومي مانند ابتلا به تبهای شديد
- اصول معاينه بيماري كه از درد دندان شكايت دارد: بايد با دقت بررسي كنيد كه آيا با فشار آوردن بر دندان، درد در لثه حس میشود؟ آيا لثه دچار التهاب است؟ اگر لثه دچار التهاب نبود، آيا عصبي كه به دندان رسيده، آسیبدیده است؟
- برخي از اقدامات درماني براي مبتلايان به درد دندان: اگر عامل درد دندان، آسیبدیدگی لثه باشد، به كشيدن دندان نياز نيست و بايد به درمان لثه پرداخت، اما چنانچه خود بافت دندان آسیبدیده باشد، كشيدن دندان میتواند درمان مناسبي باشد. البته اگر آسيب به عصب دندان رسيده باشد، كشيدن دندان میتواند درد را آرام كند ولي گاهي هم درد آرام نمیشود. لازم به يادآوري است كه ابنسینا براي كشيدن دندان،شیوهها، انديكاسيونها و كنترانديكاسيونهاي متعددي را بيان كرده است
- موارد متفرقه جالبتوجه: لبها علاوه بر پوشاندن دندانها و جلوگيري از سرازيرشدن بزاق به بيرون، در سخن گفتن و زیبایی نيز نقش مهمي بر عهدهدارند. برخي از بیماریهای لثه عبارتاند از: خونريزي، ترك خوردن، زخم شدن، سست شدن و تحليل رفتن. – برخي از بیماریهای دندان عبارتاند از: تغيير رنگ، لق شدن، پوسيدگي، شكستن و از بين رفتن مينای دندان.
4. كلياتی از شرح ابن نفيس بر اظهارات ابنسینا درباره دندانپزشكی
ابن نفيس در شرحي كه بر كتاب قانون نگاشته، پس از بازگو کردن اظهارات ابنسینا، توضيحاتي آورده كه جالبترین آنها عبارتاند از:
مهمترین فواید و اهميت دندانها :
- خرد كردن تکههای غذا به کوچکترین قطعات براي تسهيل هضم آنها در معده.
- جلوگيري از جريان بزاق بهسوی بيرون دهان هنگام تكلم.
- كمك به سخن گفتن طبيعي و خوشایند، زيرا در صورت افتادن دندانها، تكلم دچار اشكال میشود.
- زيبا نمودن چهره هنگام خنديدن
- استفاده از آنها براي گاز گرفتن بهعنوان يك سلاح يا وسيله دفاع از خود در هنگام نياز.
برخي از خصوصيات جالبتوجه دندانهای انسان:
- در اكثريت قريب بهاتفاق موارد، دندانها بعد از تولد ظاهر میشوند. در برخي از موارد استثنائي، ممكن است يك كودك با دو يا سه دندان متولد شود.
- دندانهایی كه در ابتدا ظاهر میشوند، بهطور طبيعي میافتند و جاي آنها مجدداً دندانهایی(دائمي) ظاهر میشوند.
- دندانها از بافت و ساختار ویژهای ساختهشدهاند كه هيچ اندام ديگري اين بافت و ساختار را ندارد.
- دندانها عليرغم سختي و استحكام بسيار زياد، داراي نيروي حسي هستند كه هم درد را حس میکنند و هم میتوان آنها را بیحس كرد.
- عليرغم درشت و ستبر بودن، از همه طرف آشكار و برهنه هستند.
- در طول زندگي، همواره قابليت رشد دارند و به همين دليل بخشي از دنداني كه در كنار دندان كشيده شده است، رشد میکند.
- در دوره سالمندي، اندكي تحليل میروند اما ازنظر نيروي حسي، حساستر میشوند. علت این است كه با افزايش سن، فرسايش آنها بيشتر شده، رشد آنها نسبت به گذشته كمتر خواهد شد. از سوي ديگر بافت گوشتي كه ريشه دندانها را میپوشاند، با افزايش سن، نازکتر میشود بنابراين حساسيت آنها بيشتر خواهد شد.
- اگرچه ريشه هر دندان، درون حفره استخواني آرواره بهصورت يك مفصل جاي گرفته، اما همين حالت مفصلي، بسيار محكم و ثابت است و چنين پديده مفصلي محكم و استواري در جاي ديگري مشاهده نمیشود. در همين رابطه بايد دانست كه باوجوداین مفصل محكم و ثابت، گاهي دندان لق میشود، اين پديده در اندامهای ديگر، ديده نمیشود.
ج – دندانپزشکی از نظر دانشمندان: نكاتي درباره دندانهای جانوران ديگر: برخي از جانوران از همه فوایدی كه براي دندانهای انسان ذكر گرديد بهجز تكلم بهرهمند هستند.، براي برخي از جانوران همچون درندگان دندانها به عنوان سلاح براي حمله به شكار، بيش از هر چيز ديگري اهميت دارد. برخي از جانوران همچون پرندگان و برخي از آبزيان- و جانوران غير گوشتخوار اصولاً دندان ندارند، برخي ديگر از جانوران داري يك يا دو دندان هستند.
مثلاً فيل داراي دو دندان است كه هم به عنوان سلاح از آنها استفاده میکند و هم براي كمك به جفتگیری با فيل ماده. كرگدن هم داراي یکدندان است كه عمدتاً از آن بهعنوان سلاح استفاده میکند. در برخي از جانوران هم تعداد دندانها در دو جنس نر و ماده متفاوت است. به عنوان مثال: افعي ماده به دلیل اينكه نيروي جسمي ضعیف تری در مقايسه با جنس نر دارد، داراي چهار دندان نيش است درحالیکه مار نر دو دندان نيش دارد. از سوی ديگر دندانهای شتر ماده از دندانهای شتر نر ضعیفترند.
بهجز موارد يادشده، در جانوراني مانند گوسفند و گاو كه گوشتخوار نيستند اما دندان دارند، دندانهای پيشين كنارهم، بهم چسبيده و داراي سطح پهن میباشند تا هرچه بهتر بتوانند گياهان را از زمين جدا كرده، بخورند. اين جانوران، دارای دندانهای نيش نيستند زيرا از جانوران درنده كه دندانهای نيش را براي كشتن شكار خود لازم دارند، بشمار نمیآیند.
اهميت دادن به بهداشت دهان و دندان، از اركان اصلي طب قديم بوده است. اگر مطالب فوق را كه از سه متن اصيل و معتبر طب قديم نقلشدهاند، بهدقت و بادید تخصصي موردتوجه قرار دهيم، بهآسانی بر ما آشكار خواهد شد كه آن مطالب، قابلمقایسه و تطبيق با جديدترين متون و درسنامههای دندانپزشكي میباشند.
بهعنوانمثال:
- تشريح دندانها، تعداد آنها در هنگام تولد و پس از بلوغ، همچنين اشاره به عصب دندانها كه در متون طب قديم آمده، مورد تاييد متون نوين دندانپزشكي نيز هست .
- نقش دندانهای ثنايا در خرد كردن قطعات غذا و تشبيه آنها به چاقو، همچنين نامگذاری دندانهای نيش به «دندان سگي» كه در متون طب قديم – بهویژه در كتاب علي بن عباس آمده، در متون جديد نيز به همين صورت مورداشاره قرارگرفتهاند
- اهميت دندانها در پديد آوردن حالت زيباي چهره هنگام خنديدن كه علي بن عباس به آن اشارهکرده، در منابع نوين دندانپزشكي نيز موردتوجه میباشند
- اظهارات رازي و علي بن عباس در مورد «قابليت رشد دندانها در طول عمر»، در منابع نوين دندانپزشكي نيز تحت عنوان {Continuous tooth eruption}مطرحشدهاند
- تاثير افزايش سن در تحليل رفتن لثهها و دندانها كه رازي و علي بن عباس به آن اشارهکردهاند، منطبق بادانش نوين دندانپزشكي است. و علل بوي بددهان ازجمله علل گوارشي آنکه در کتابهای رازي، علي بن عباس و ابنسینا مطرحشدهاند، در منابع جديد دندانپزشكي نيز مورداشاره قرارگرفتهاند. از بررسي پژوهشي متون اصيل و معتبر طب قديم نتايج ارزشمند و متعددي به دست میآید كه بسياري از آنها در حال حاضر قابلاستفاده و داراي كاربردهاي آموزشي، پژوهشي و درماني میباشند. دقت در مطالب مندرج در اين مقاله، بيانگر اين حقيقت است كه طب جديد، ادامه طب قديم بوده، شكاف بين آنها، توسط افراد ناآگاه و غافل پديد آمده است. به نظر میرسد اگر مطالب همين مقاله به عنوان تاريخچه دندانپزشكي در متون و درسنامه هاي نوين، چاپ و منتشر شوند، شروع مناسبي براي يك حركت جديد جهت بازشناسی ميراث غنی ايران كهن خواهد بود و دست آورده ای گرانبها به مجامع علمي و دانشگاهي داخل و خارج ارائه خواهد كرد.
ما را در شبکه های اجتماعی دنبال کنید .
دیدگاهتان را بنویسید